علوم قرآنى

علوم قرآنى

عـلـوم قـرآنـى اصطلاحى است نسبتا جدید ولى مصداق آن کهن و تاریخ آن به قدمت تاریخ قرآن است . و مـراد از آن عـلومى است پیرامون و بر محور قرآن شکل گرفته و رشد کرده و هدف آن شناخت هـمـه شئون مربوط به قرآن اعم از تاریخ و تفسیر و صورت و محتوا و نهایتا استفاده بهتر بردن از قرآن در حوزه علوم شرعى و معارف دینى است . این علوم عبارتند از : 1 ) تاریخ قرآن ( ـ مقاله تاریخ ایران در قرآن پژوهى . گفتنى است که مقاله حاضر یعنى قرآن و قرآن پژوهى در بردارنده یک دوره موجز از تاریخ قرآن است ). 2 ) علم تفسیر 3 ) علم قرائت و تجوید و ترتیل 4 ) علم رسم عثمانى , یعنى شناخت چگونگى رسم الخط و املاى قدیمى و ثابت قرآن مجید. 5 ) علم اعجاز قرآن . 6 ) علم اسباب نزول . 7 ) علم ناسخ و منسوخ . 8 ) علم محکم و متشابه . 9 ) علم شناخت مکى و مدنى . 10 ) علم اعراب . 11 ) علم غریب القرآن و مفردات قرآن و وجوه و نظایر ( واژگان شناسى قرآن ). 12 ) علم قصص . 13 ) فقه قرآن یا احکام قرآن . شاید فن ترجمه قرآن را بتوان ملحق به علم تفسیر شمرد. سابقه علوم قرآنى بسیار کهن است , و بعضى از علوم قرآنى که عمدتا نقلى و متکى بر حدیث است مـانـنـد ناسخ و منسوخ و اسباب النزول , قدمتش به اندازه قدمت علم حدیث و احادیث مروى از معصومین علیهم السلام است . اما علم رسم عثمانى , همزمان با تدوین و جمع عثمانى و تهیه نسخ نهایى و رسمى قرآن ( معروف به مصحف امام و مصحف عثمانى ) پیدا شده است . و بسیارى از فقهاى مذاهب اسلامى تغییر و تبدیل آن را شرعا جایز ندانسته اند و قرآن رسمى جهان اسـلام کـه در عصر جدید با اتکا به اساسى ترین منابع قدیم تهیه و چاپ شده است بر مبناى همین رسم یا رسم الخط عثمانى است . ایـن رسم الخط طبعا تفاوتهایى با رسم الخط امروز عربى و فارسى دارد و براى فارسى زبانان حتى تحصیلکرده ها دشوار خوان است زیرا در آن بسیارى الفها , به کتابت درنمى آید از جمله آنکه به جاى سلطان , سلطن , و جاى یا نوح , ینوح ( با الفى کوتاه بالاى طاء , یا نون ) نوشته مى شود. ولى حق با کسانى است که طرفدار تثبیت و استاندارد شمارى رسم عثمانى هستند. زیـرا اصـلاحـات املایى و رسم الخط بر وفق مشربها و مکتبهاى زبانى و زبانشناختى یا سلیقه اى , پـایـان نـدارد , و اصـولا هر کار کنیم و هر تدبیرى بیندیشیم قرآن خوانى درست , نیاز به آموزش خـاص خـود دارد , و صـرف داشـتن سواد و تحصیلات و فرهنگ براى درست خوانى قرآن کفایت نمى کند. سـابـقـه عـلم قرائت و شناخت اختلاف قراآت نیز به صدر اسلام و عصر رسول اللّه (ص ) و صحابه بازمى گردد. ولى بعضى از علوم قرآنى مانند علم اعجاز قرآن , یا اعراب قرآن متاخرتر است . زرقـانـى مى نویسد نخستین اثرى که در علوم قرآنى تدوین شده است البرهان فى علوم القرآن اثر على بن ابراهیم بن سعید مشهور به حوفى ( م . 330 ق ) است که در 30 مجلد بوده و نسخه خطى 15 جلد آن در دارالکتب المصریة محفوظ است . سـایـر آثـارى که در علوم قرآنى و مشتمل بر همه یا اغلب علوم و فنون نامبرده , تدوین شده است عبارتند از : 2 و 3 ) فنون الافنان فى علوم القرآن ; و نیز کتاب المجتبى فى علوم تتعلق بالقرآن هر دو اثر ابن جوزى ( م 597 ق ) ( و هر دو محفوظ در دارالکتب المصریة در قاهره ). 4 ) جمال القراء , اثر علم الدین سخاوى ( م 641 ق ). 5 ) المرشد الوجیز , اثر ابوشامه ( م 665 ق ) ( این اثر به طبع رسیده است . ) 6 ) البرهان فى علوم القرآن , اثر بدرالدین زرکشى ( م 794 ق ). ایـن اثر عظیم و خوش تدوین چهار جلدى که به تصحیح محمد ابوالفضل ابراهیم به طبع رسیده است اساس و منبع اصلى اتقان است . 7 ) مواقع العلوم من مواقع النجوم , اثر جلال الدین بلقینى ( م 824 ق ). 8 ) الاتـقـان فى علوم القرآن , اثر محدث و قرآن پژوه مصرى ایرانى تبار , جلال الدین سیوطى ( م 911 ق ) است . این اثر مهمترین اثر در علوم قرآنى شمرده مى شود و از آن سه ترجمه به فارسى موجود است . یکى ترجمه قدیمى ( که نسخه خطى اش در کتابخانه مرکزى دانشگاه تهران محفوظ است ) , دوم بـه قـلم آقاى محمد جعفر اسلامى تحت عنوان دایرة المعارف قرآن ; و سومى به قلم حجة الاسلام سید مهدى حائرى قزوینى ( درباره این ترجمه و این کتاب ـ مقاله ترجمه اتقان نوشته نگارنده در کتاب سیر بى سلوک , و قرآن پژوهى ) متن عربى هم بارها به طبع رسیده است . بهترین طبع آن تصحیح محمد ابوالفضل ابراهیم , در چهار مجلد است . در عصر جدید در جهان اسلام چند اثر قابل توجه در علوم قرآنى پدید آمده است که مهمترین آنها عبارتند از : 9 ) مناهل العرفان فى علوم القرآن , اثر محمد عبدالعظیم زرقانى در 2 مجلد. 10 ) مـبـاحـث فى علوم القرآن , اثر صبحى صالح که بارها تجدید طبع یافته و به صورت ناقص به فارسى ترجمه شده است . 11 ) المعجزة الکبرى , اثر محمد ابوزهره ( ترجمه فارسى تحت عنوان : معجزه بزرگ , پژوهشى در علوم قرآنى , به قلم محمود ذبیحى ).

اندازه و حجم و تقسیمات قرآن

اندازه و حجم و تقسیمات قرآن

قرآن کتابى است که در مقایسه با سایر کتابها , کتابى است متوسط الحجم و مى توان گفت حجم آن برابر است با عهد جدید ( اناجیل اربعه و رسالات وابسته به آن ) یا دیوان حافظ. طبق دقیقترین آمار تعداد کل کلمات قرآن 77807 کلمه است . ( فرهنگ آمارى کلمات قرآن کریم , دکتر محمد روحانى , 1/23 ). قرآن داراى 114 سوره و کلا 30 جزء است . هر جزئى چهار ( یا دو ) حزب است . نیز هر پنج آیه را خمس [ خ ] و هر ده آیه را عشر [ ع , و این عمل را تعشیر ] نامیده اند ( تاریخ قرآن , رامیار 543 ). تقسیم درونى و تفصیلى دیگر قرآن , تقسیم آن به رکوعات است . منظور از رکوع , بخشى و گروهى از آیات است که در یک موضوع آمده و اتحاد مضمونى دارد که با شروع آن موضوع , رکوع آغاز مى گردد و با تغییر و تحول کلام به موضوعى دیگر , ختم مى شود. پیداست که شماره آیات مندرج در هر رکوع , کم و زیاد است , به خلاف جزوها و حزبها که به طور مساوى تقسیم شده است . وجـه تـسـمیه رکوع را مى توان از آنجا دانست که در نمازهاى شبانه روزى , پس از خواندن سوره حمد در رکعت اول و دوم , مى توان به خواندن سوره هاى دیگر , یا لااقل چند آیه اکتفا کرد. پیرو این عقیده , بعضى که قرآن شناس بوده اند , اوایل هر چند آیه اى را که یک عنوان و موضوع را تـشـکـیـل مـى دهد , معین ساختند و از آن جهت که بعد از قرائت آن بخش , نمازگزار به رکوع مى رود , نام هر بخش را رکوع گذارده اند. عدد رکوعات قرآن طبق مشهور 540 رکوع است ( به طور متوسط و تقریبى هر صفحه از قرآن یک رکـوع دارد ) ( مقاله قرآنهاى چاپى نوشته کاظم مدیر شانه چى , در مشکوة , شماره دوم , بهار 1362 ش , ص 151 - 152 ). گفتنى است که در قرون جدید , ابتدا خوشنویسان قرآن نویس در امپراتورى عثمانى و سپس در مـصـر و لبنان و سوریه , کوشیده اند و توانسته اند که قرآن مجید را با رعایت قواعدى از جمله آغاز هـر صـفحه با اول آیه , و پایان صفحه به پایان یک آیه , بنویسند و هر جزء را در بیست صفحه و لذا کل قرآن را در 604 کتابت کنند ( 4 صفحه اضافى مربوط به صفحات آغازین و پایانى است ). در ایـن شیوه کتابت که در معتبرترین قرآن جهان اسلام ( مصحف المدینة , به کتابت عثمان طه , خـطاط هنرمند سورى و طبع دارالقرآن عربستان سعودى در مدینه , و متن مبناى همین ترجمه هم هست نیر رعایت شده , هر صفحه داراى 15 سطر است . بـعضى از غرابت گرایان قرآن را در 30 صفحه عادى ( هر جزء در یک صفحه ) به خط بسیار ریز یا غبار , کتابت کرده اند. و کـسـانى که غرابت گراتر بوده اند , کل قرآن را در یک صفحه - که ابعاد آن از سراسر یک صفحه روزنـامه عادى فراتر نیست - کتابت و چاپ کرده اند که طبعا براى قرائت نیست , و براى به همراه داشتن از جهت حفظ و تعویذ به قرآن است , و حتى با ذره بین نیز قابل خواندن نیست . همچنین قرآن را با تعداد صفحات عادى , فى المثل همان 604 صفحه , ولى با ابعاد بسیار کوچک در حـدود یـک - دو سـانـتـیمتر , بر روى کاغذى بسیار نازک ( حتى نازکتر از کاغذ خاص کتاب مقدس ) به طبع رسانده اند , که آن نیز فایده هاى غیر قرائتى دارد. از سوى دیگر و نقطه مقابل این ابعاد کوچک , قرآن را در ابعاد بسیار بزرگ نیز کتابت کرده اند که یـکـى از مشهورترین نمونه هاى تاریخى آن , قرآن مکتوب به خط محقق ( ولو معروف به ثلث ) به قلم شاهزاده هنرمند تیمورى , بایسنقر میرزا ( 802 - 838 ق ) است که اوراق پراکنده آن , به ابعاد تقریبا بیش از یک متر در نیم متر , در موزه ها و کتابخانه ها , از جمله در موزه قرآن کتابخانه آستان قدس رضوى , محفوظ است . کتیبه هاى مساجد در جهان اسلام نیز نمونه اى از درشت نویسى آیات قرآن مجید است

تعریف قرآن

تعریف قرآن

در فـرهـنـگ اسلام و تشیع قرآن را همواره با صفت کریم به صورت قرآن کریم ( اهل سنت ) با صفت مجید , به صورت قرآن مجید ( اهل تشیع ) مى نامند و این دو صفت منشا قرآنى دارد. از قرآن مجید دوگونه تعریف مى توان به دست داد. نـخـسـت تـعریف ساده و عرفى که قرآن را کتاب مقدس و آسمانى اسلام و وحى الهى بر حضرت محمد (ص ) مى داند. دوم تـعریف علمى که قرآن را وحى نامه اعجازآمیز الهى مى داند که به زبان عربى , به عین الفاظ توسط فرشته امین وحى , جبرئیل , از جانب خداوند و از لوح محفوظ , بر قلب و زبان پیامبر اسلام (ص ) هـم اجمالا یکباره و هم تفصیلا در مدت بیست و سه سال نازل شده و حضرت (ص ) آن را بر گـروهـى از اصـحـاب خـود خوانده و کاتبان وحى ( از میان اصحاب ) آن را با نظارت مستقیم و مـسـتـمر حضرت (ع ) نوشته اند و حافظان بسیار , هم از میان اصحاب , آن را حفظ و به تواتر نقل کـرده انـد و در عـصـر پـیامبر (ص ) هم مکتوب بوده ولى مدون نبوده است , و در عصر عثمان با نظارت او طى چند سال , منتهى به حدود سال 28 هجرى , مدون بین الدفتین ,از سوره فاتحه تا ناس , در 114 سوره , مى گردد. و متن آن مقدس و متواتر و قطعى الصدور است و تلاوت آن مستحب مؤکد است . ایـمـان بـه قـرآن مـجـید به توصیفى که گفته شد و نیز معجزه الهى و سند نبوت دانستن آن و مـحـفوظ بودنش از خطا و هرگونه افزود و کاست ( تحریف ) , از ضروریات اسلام و مذهب تشیع است . قـرآن به زبان عربى بسیار شیوایى که مایه اعجاب فصحاى عرب ( و بعدها اقوام دیگر ) گردیده و در تـاریـخ زبـان عـربى , سابقه و همانندى نداشته , در طى مدت بیست و سه سال , یعنى سراسر زمـانـى کـه حـضـرت رسـول (ص ) به وظیفه رسالت و ابلاغ پیام الهى و دعوت به اسلام اشتغال داشـتـه انـد , بـه صورت بخش بخش ( منجما یا نجوما ) بر حضرت رسول (ص ) وحى شده است و چنانچه اشاره شد حافظان , حفظش کرده و کاتبان با نوشت افزارهاى بسیار ابتدایى , با خطى که هـنـوز نـقـطـه و نـشان و علائم اعراب نداشته است , و کوفى نام داشته است , در چندین نسخه بازنویس شده است

آیه و سوره

آیه و سوره

الف ) آیه .
واحد کوچک قرآن کریم , آیه است . در بیشتر موارد هر آیه یک جمله است . ولى گاه آیاتى هست که متشکل از چند جمله و یک پاراگراف است ( نظیر مثلا آیة الکرسى یا آیه نور ). و گاه حتى به اندازه چند پاراگراف است . مـانـنـد آیـه دیـن ( کـه آیه تداین و مداینه هم گفته اند ) که بلندترین آیه قرآن است و در کتابت عثمان طه ( مصحف المدینة ) درست یک صفحه پانزده سطرى است . گاه هست که آیه نه فقط از یک جمله کمتر است , بلکه فقط یک کلمه است مانند مدهامتان ( الرحمن , 64 ) , یا از آن هم کمتر مانند اغلب حروف مقطعه یا فواتح سور نظیر طه , یس یا الم . شناخت حد آیه توقیفى و از سوى شارع است . زیرا حتى در فواتح سور فى المثل المص را یک آیه شمرده اند , ولى نظیر آن یعنى المر را یک آیه نشمرده اند. یا حمعسق [ حم . عسق ] را دو آیه شمرده اند. ولى باز کهیعص یک آیه شمرده شده است . کلمه آیه و جمع آن آیات , به معناى همین جملات یا جمله واره هاى قرآن , در خود قرآن هم آمده است . ( آیه : بقره , 106 ; نحل , 101 , آیات ; بقره , 252 ; آل عمران , 7 ; یوسف , 1 ; نور , 1 ). پـر آیـه تـرین سوره قرآن کریم سوره بقره است ( 286 آیه ) ,و کم آیه ترین سوره قرآن , سوره کوثر است ( 3 آیه ). در تعداد کل آیات اقوال متعددى هست . طـبـق معتبرترین قول که ابوعبدالرحمن عبداللّه بن حبیب سلمى از امیرالمؤمنین على (ع ) نقل کرده و امام شاطبى آن را در ناظمة الزهر آورده است , تعداد کل آیات قرآن , 6236 آیه است ( تاریخ قرآن , رامیار , 570 ). تـرتـیب و توالى آیه ها , اعم از اینکه طى یک فقره وحى یا طى یک سلسله وحى متوالى نازل شده باشد , توقیفى است . یعنى خود این امر نیز جزو وحى است و به امر الهى و رهنمایى جبرئیل انجام گرفته است . در مـواردى هـم کـه حضرت رسول (ص ) آیه یا آیاتى را جابجا مى کردند و مى فرمودند : این آیه یا آیات را در فلان سوره بین کدام آیات قرار دهید , باز به رهنمود وحى بوده است . بعضى از آیات قرآن , برجستگى و شهرت خاصى یافته اند و با نام کلمه یا معنایى از خود آیه مشهور شده اند که بعضى از آنها عبارتند از : آیه اخوت ( حجرات , 10 ) , آیه اذن یا آیه تصدیق ( توبه ,61 ) ; آیه اکمال ( مائده , 3 ) ; آیه امانت ( احزاب , 72 ) ; آیه انذار ( شعراء 214 ) ; آیه تبلیغ ( مائده , 67 ) ; آیه تداین ( یا دین یا مداینه , بقره , 282 ) ; آیه تسمیه که همان بسم اللّه الرحمن الرحیم است در آغـاز کـلـیه سوره ها , جز سوره توبه ; آیه تطهیر ( احزاب , 33 ) ; آیه حجاب ( نور , 30 - 31 ) ; آیه حـفظ ( حجر , 9 ) ; آیه خمس ( انفال , 41 ) ; آیه سیف [ آیه قتال ] ( توبه , 5 ) ; آیة الکرسى ( بقره , 255 ) ; آیه مباهله ( آل عمران , 61 ) ; آیه مشیت ( کهف , 23 - 24 ) ; آیه نور ( نور , 35 ) ; آیه و ان یـکـاد ( قـلم , 51 ) ; آیه ولایت ( مائده , 3 ) ( براى تفصیل و شرح آنها ـ دایرة المعارف تشیع , ذیل کلمه آیه ... ) . آیات قرآنى به مکى و مدنى و ناسخ و منسوخ و محکم و متشابه تقسیم مى گردد که شرح هر یک خواهد آمد. ب ) سوره . واحد بزرگ قرآن کریم , سوره است . سوره در لغت یعنى بریده شده و در اصطلاح گروهى مستقل از آیات قرآن که مطلع و مقطعى دارد , و گفته اند که به این معنى از سورالمدینة ( دیوار دور شهر ) گرفته شده است . کلمه سوره به همین معنى در خود قرآن هم به کار رفته است ( از جمله در بقره , 23 ; توبه , 64 , 86 ; نور , 1 ) همچنین جمع آن سور ( بر وزن گهر ) نیز در قرآن به کار رفته است ( هود , 13 ). قرآن مجید , کلا 114 سوره دارد که کمابیش به ترتیب بلندى طول مرتب شده اند. بلندترین سوره قرآن سوره بقره است ( 286 آیه , برابر با 48 صفحه در کتابت عثمان طه - مصحف المدینة ) و کوتاهترین سوره , سوره کوثر است ( داراى 3 آیه ). بـعضى سوره هاى قرآن , نام گروهى دارند : الطوال السبع [ السبع الطوال ] : ( هفت گانه بلند ) کـه عـبارتند از : بقره , آل عمران , نساء , مائده , انعام , اعراف و در مورد هفتم , اختلاف نظر است کـه آیا شامل انفال و توبه است ( که بین آنها بسم اللّه الرحمن الرحیم فاصله نینداخته است ) یا یونس . الـمـئون [ الـمئین ] : ( صدگانه ها ) به سوره هایى اطلاق مى گردد که تعداد آیات آنها از 100 آیه بیشتر است . ( مانند یونس , هود , یوسف , نحل , کهف ). المثانى : سوره هایى است که کمتر از صد آیه دارد ( مانند قصص , نمل , عنکبوت , یس و ص ). المفصل : سوره هاى اواخر قرآن که نخستین آنها به اختلاف اقوال سوره ق یا حجرات است . نامهاى گروهى دیگر نیز براى بعضى از سوره ها به مناسبتهاى خاصى نهاده اند. از جمله سوره الم : هفت سوره این که با الم آغاز مى شود. سور مسبحات : ( که با کلمه سبحان , یا سبح , یا یسبح آغاز مى گردد , که عبارتند از اسراء , حدید , حشر , صف , جمعه , تغابن , و اعلى . سـور حـوامیم : هفت سوره که با حم آغاز مى گردد ( مؤمن , فصلت , شورى , زخرف , دخان , جاثیه , و احقاف ). سور طواسین : سوره هایى که با طس یا طسم آغاز مى شود ( شعراء , نمل , قصص ). سـور عزایم : چهار سوره اى چهار سوره اى که در آنها سجده واجبه هست ( سجده , فصلت , نجم , علق ). الزهراوان : ( بقره و آل عمران ). المعوذتین : دو سوره آخر قرآن ( فلق و ناس ). چهار قل : چهار سوره پایان قرآن که با کلمه قل آغاز مى شود. نام سوره ها ( فاتحة الکتاب , بقره , آل عمران , نساء , تا آخر ) توقیفى یعنى به تعیین رسول اللّه (ص ) بوده است ( نیز ـ تاریخ قرآن , رامیار , 581 ). بعضى سوره ها , دو یا چند نام دارد از جمله : فاتحة الکتاب ( حمد , ام القرآن , سبع المثانى ) ; توبه ( برائت ) اسراء ( بنى اسرائیل ) نمل ( سلیمان ) ص ( داود ) مؤمن ( غافر ) , اخلاص ( توحید , قل هو اللّه ) ; مسد ( لهب ). درباره اینکه ترتیب و توالى سوره هاى قرآن که آغاز آنها , فاتحة الکتاب و پایان آنها , سوره ناس است , تـوقـیـفـى اسـت یـا اجتهادى ( اجتهاد صحابه ) و به راى و نظر گردآورندگان بازمى گردد , اختلاف اقوال است . بعضى گفته اند توقیفى و به امر و ارشاد پیامبر (ص ) و رهنمود وحى است . بعضى گفته اند اجتهادى است و به عهده سامان دهندگان مصحف عثمانى است , چون حضرت رسـول (ص ) بـه دلایـلـى کـه بـعـدا گـفته خواهد شد , قرآن را کتابت و جمع کرده ولى مدون بین الدفتین نکرده بودند. و بعضى گفته اند آمیزه اى از توقیف و اجتهاد است و این راى پذیرفتنى تر است . نام و نشان سوره هاى 114 گانه قرآن مجید در اغلب تاریخهاى قرآن ( از جمله تاریخ قرآن , تالیف رامـیـار , 583 بـه بـعـد ) و نیز با آمار و ارقام مربوط به کلمات و حروف هر یک در فرهنگ آمارى کـلـمات قرآن کریم , تالیف محمد روحانى , و نیز در پایان هر قرآن طبع جدیدى آمده است , و به رعایت اختصار , از آوردن آن در اینجا خوددارى مى شود

حروف مقطعه یا فواتح سور

حروف مقطعه یا فواتح سور

حروف مقطعه یعنى حرفهاى گسسته از هم , و فواتح سور یعنى آغازگر سوره ها.
این دو اصطلاح به آیات یا حروفى از قرآن مجید اطلاق مى گردد که مرموز هستند. یـعـنـى مـعـنـاى آنـهـا یـا مراد از آنها از زمان جریان وحى تا به امروز - به نحوى که مورد قبول صاحبنظران و قرآن پژوهان باشد - روشن نشده است . ( براى تفصیل ـ سوره بقره , توضیح آیه 1 ).

وحى و کیفیت نزول قرآن

وحى و کیفیت نزول قرآن

الف ) وحى .
قـرآن مـجید به توسط فرشته وحى , جبرئیل از سوى خداوند و بر وفق آنچه در لوح محفوظ ثبت است , به عین الفاظ بر قلب [ قواى دراکه ] حضرت رسول (ص ) وحى یا نازل شده است . وحـى , پـدیـده اى اسـت واقعى و عینى و روحانى و عبارت است از ارسال پیام از سوى خداوند به پیامبران , و در مورد قرآن به حضرت خاتم الانبیاء (ص ). قرآن پژوه معاصر , استاد محمد هادى معرفت , در تعریف وحى نشده است : وحى پدیده اى است روحانى که در بعضى از مردم پدید مى آید که با آن به خصایص روحى , ممتاز مى گردند که آنان را سـزاوار اتصال به ملااعلى مى گرداند , و این یا با مکاشفه در باطن نفس است یا با شنیدن که گـیـرنـده وحـى احـسـاسـى ناگهانى را درمى یابد که از خارج وجودش بر او نازل مى گردد و برخاسته از ضمیر خود او نیست . و مى افزاید که وحى از مقوله ادراک وصف ناپذیر است و این پدیده روحانى را کسى که شایسته دریافت آن است درمى یابد. و جز او کسى نمى تواند ژرفناى آن را وصف کند , مگر آنکه به آثار و عوارضش از آن تعبیر کند. ( التمهید , 1/26 ) همو وحى را سه گونه مى داند. 1 ) بـه صـورت رؤیـاى صـادقـه 2 ) به وساطت جبرئیل 3 ) به صورت مباشر ( بدون واسطه ) که مخصوصا دو صورت اخیر بر حضرت رسول (ص ) فرود مى آمده است . و صورت اول در آغاز بعثت براى حضرت (ص ) پیش مى آمده است . شادروان رامیار براى وحى مراحل هفت گانه شمرده است ( تاریخ قرآن , 112 ). و فرق آن را با الهام باز نموده است ( پیشین , 145 به بعد ). شـادروان عـلامـه طـبـاطـبایى مى نویسد : آنچه از قرآن به دست مى آید این است که این کتاب آسمانى [ قرآن ] از راه وحى اى که به پیغمبر اکرم (ص ) شده به دست آمده , و وحى یک نوع تکلیم آسـمـانـى ( غـیـر مادى ) است که از راه حس و تفکر عقلى درک نمى شود , بلکه با درک و شعور دیـگـرى اسـت که گاهى در برخى از افراد به حسب خواست خدایى - پیدا مى شود , و دستورات غیبى یعنى نهان از حس و عقل را از وحى و تعلیم خدایى دریافت مى کند. عهده دارى این امر نیز نبوت نامیده مى شود. ( قـرآن در اسـلام , 107 ) همچنین : عقیده عمومى مسلمین - که البته ریشه آن همان ظواهر لـفـظى قرآن است - درباره وحى قرآن این است که قرآن مجید به لفظ خود سخن خداست که به وسـیله یکى از مقربین ملائکه که موجوداتى آسمانى هستند , به پیغمبر اکرم (ص ) فرستاده شده است . نام این ملک یا فرشته , جبرئیل و روح امین است . سخن خدا را تدریجا در مدت بیست و سه سال به پیغمبر اکرم (ص ) رسانیده و به موجب آن به آن حضرت ماموریت داده شده که لفظ آیات آن را بر مردم بخواند. ( پیشین , 90 ). بـه گـفته مرحوم رامیار , واقعیت وحى به انبیاء به تواتر تاریخى رسیده است و مورد تایید یاران و حتى دشمنان ایشان بوده است , ولو آنکه در تبیین و توجیه آن اختلاف نظر بسیار است . ( تاریخ قرآن , 133 ). در حـین نزول وحى به حضرت رسول (ص ) احوال سنگین گوناگونى دست مى داده است نظیر لـرزیدن , در هواى سرد عرق ریختن , به حالتى نزدیک به بیهوشى و بهت درآمدن , و گاه قبل از فرارسیدن وحى , صدایى مانند زنگ ( جرس ) مى شنیده است . بهترین و کاملترین توصیف از آغاز شدن وحى در سیره ابن هشام آمده است . ( ـ سیرت رسول اللّه , 1/205 به بعد , باب دوازدهم . ) پـس از انـقـضـاى هـر نوبت از وحى , حضرت رسول (ص ) الفاظ قرآن را که به نحوى روشن در خـاطـرش نـقش بسته بوده است , به یاد مى آورده و به کاتبان وحى که عده آنان را تا چهل نفر از صـحـابه با سواد ( از جمله خلفاى چهارگانه , ابى بن کعب , زید بن ثابت , طلحه , زبیر , سعد بن ابـى وقـاص ) یـاد کـرده انـد , امـلا مـى فـرمـوده انـد و آنان با نوشت افزارهاى بسیار ابتدایى آن را مـى نـوشته اند , و سپس با نظارت مستقیم حضرت (ص ) بر مردم مى خوانده اند و حافظان , حفظ مى کرده اند. ( درباره حافظان اولیه ـ تاریخ قرآن , رامیار , 247 به بعد ). ب ) نزول . نـزول قرآن مجید عبارت است از فرود آمدن وحى به تفاریق , از مصدر وحى ( خداوند ) به مهبط وحـى ( قـلـب حـضـرت رسول - ص - ) در طى مدت بیست و سه سال از لیلة القدر ( شبى از شبهاى فرد دهه آخر رمضان ) سال اول بعثت , تا اندکى پیش از وفات آن حضرت (ص ). در قرآن مجید , نزول وحى چون به خداوند نسبت داده شود , انزال و تنزیل نامیده مى شود. نخستین سوره اى که بر حضرت رسول (ص ) نازل شده است , سوره علق ( اقرا ) است . بـعضى گفته اند ابتدا فقط پنج آیه اول این سوره نازل شده است , بعضى از محققان هم برآنند که نخستین سوره کامل که نازل شده است , فاتحة الکتاب ( سوره حمد ) است . ( التمهید , 1/93 - 98 ). آخرین سوره اى که نازل شده است , سوره نصر است . بـعـضـى از قـرآن پـژوهان گفته اند که قرآن بتمامه در لیلة القدر به صورت جملة واحدة ( یکباره ) از لوح محفوظ به بیت العزة یا بیت المعمور ( در آسمان چهارم ) نازل شده , و سپس نجوما یا منجما یعنى بخش بخش و به تفاریق در طول مدت 23 سال به تفصیل نزول یافته است . ( بحارالانوار , 18/253 - 254 ). مـلا مـحسن فیض گفته اند مراد از این [ دو نحوه نزول ] نزول معناى قرآن به قلب پیامبر (ص ) اسـت ... سـپـس در طول بیست [ و سه ] سال , هر بار که جبرئیل بر او ظاهر شده و وحى آورده و الفاظ آن را بر حضرت مى خوانده است , بخش بخش از باطن قلب او به ظاهر زبانش نزول مى یافته است . ( مقدمه نهم از تفسیر صافى ). عـلامه طباطبایى هم بر آن است که حقیقت قرآن , یعنى کتاب مبین در یک شب ( لیلة القدر ) بر قـلـب رسـول خدا (ص ) نازل شده و سپس همین قرآن بعد از آنکه تفصیل یافت , تدریجا در طى مدت دعوت نبوى , نزول یافته است . ( المیزان , ذیل تفسیر آیه 185 بقره . ) نزول تدریجى قرآن , نظر به چند علت یا حکمت داشته است . 1 ) رخ دادن پیشامدهایى که دستورى و حیانى یا الهى مى طلبید , 2 ) کسانى پرسشى داشتند که جواب اقتضا مى کرد , 3 ) تشریع حکمى در موقع مناسب و معین لازم مى نمود. 4 ) پایدار ساختن پیامبر ( فرقان آیه 32 ) , 5 ) ایجاد روحیه ثبات قدم در مؤمنان و مجال دادن به کـافران یا تازه ایمان آوردگان تا براى ترک عقاید باطله و عادات رذیله و ایجاد عقاید و عبادات و آداب درست به جاى آن ; همچنین سیر از نرمش و مماشات با کفار به جهاد با آنان . ( تاریخ قرآن , رامیار , 200 - 204 ). نزول قرآن مجید , چند آیه به چند آیه بوده است که تعداد این آیات را 3 تا 5 گفته اند. ( پیشین , 201

جمع و تدوین قرآن

جمع و تدوین قرآن

مراد از جمع و تدوین قرآن این است که چگونه وحى , بیست و سه ساله که به صورت 3 تا 5 آیه اى نازل مى شد , نهایتا به صورت مدون بین الدفتین و مصحف ( مانند کتاب امروزى ) درآمد. کـهـنـتـریـن مـنـبع این بخش مهم از سرگذشت یا تاریخ قرآن در احادیث اهل سنت و نیز تا حدودى احادیث شیعه است . چنانکه حاکم در مستدرک گفته است جمع و تدوین قرآن , سه مرحله دارد : الف ) زمان حضرت رسول (ص ) , ب ) زمان ابوبکر , ج ) زمان عثمان . الف ) زمان حضرت رسول (ص ) . در سـراسـر عصر نزول وحى و حیات پیامبر (ص ) , قرآن به صورت مکتوب ولى پراکنده بود یعنى صحیفه به صحیفه . و چنانکه اشاره شد با نوشت افزارهاى ابتدایى و بر روى چیزهایى نظیر تکه هاى چرم , استخوانهاى شـانـه و دنده گوسفند و شتر , چوب درخت خرما که پوست آن را کنده بودند , سنگهاى صاف و صیقلى و قطعاتى از حریر و اندکى نیز کاغذ نوشته شده بود. در این مرحله , مهم این بود که بسیارى از صحابه , قرآن را حفظ بودند. سوره هاى قرآن کامل بود و حتى نام داشت , اما تا پایان حیات رسول اللّه (ص ) مجموع بین الدفتین نبود. مهمترین عللى که پیامبر (ص ) را از جمع نهایى و کتاب ساختن قرآن باز مى داشت دو واقعیت بـود 1 ) باب وحى باز بود و در هر وهله از وحى آیاتى نازل مى شد که حضرت (ص ) به کاتبان وحى مى فرمود : این آیه یا آیات را در فلان سوره بین کدام آیه ها قرار دهید. 2 ) دیگر آنکه به گفته خطابى پیامبر (ص ) همواره در انتظار نسخ احتمالى بعضى از احکام قرآن یا نسخ تلاوت قسمتى از آن بود. ( ترجمه اتقان , 1/200 ). لذا تا وحى به پایان نمى رسید , امکان تدوین و مصحف سازى نبود. بعضى برآنند که مراد از جمع قرآن در عصر رسول اللّه (ص ) همان حفظ آن در دلها بوده است . ( تاریخ قرآن , رامیار , 211 ). جمع در زمان رسول اللّه (ص ) را اصطلاحا تالیف گویند. ( پیشین , 213 ).
در سـراسر ایام نزول وحى و کتابت قرآن , پیامبر اکرم (ص ) نظارت همه جانبه داشتند و نوشتن و خواندن و حفظ ( از بر کردن ) آن را تعلیم مى دادند یا تشویق مى کردند. در زمان حیات ایشان , سى و هفت نفر حافظ تمامى قرآن بودند ( پیشین , 255 ). تعداد کاتبان وحى در عصر پیامبر (ص ) - که گاه حافظ قرآن هم بوده اند - و کسانى که براى خود نسخه اى برمى گرفتند , به بیش از پنجاه نفر مى رسیده است . ( پیشین , 280 ). نـتیجه یک چنین همت و نهضت عظیمى این بود که قرآن به هنگام شهادت رسول اللّه (ص ) [ سال یـازدهـم هجرى ] به تمامى و چنانکه در آخرین عرضه [ دوره کردن پیامبر (ص ) قرآن را و عرضه داشـتن قرائت خود بر جبرئیل در هر سال یک بار و در سال شهادت دوبار ] تثبیت شده بود , تالیف و گردآورى شود. در این دوره بود که قرآن به معناى درست کلمه تالیف شد. ( پیشین , 281 , نیز ترجمه اتقان , 1/201 , 205 ). ب ) در زمان ابوبکر . رویـداد یمامه ( سرکوب ابوبکر شورشیان برگشته از اسلام از جمله متنبیان [ پیامبران دروغین ] را کـه بـه جـنـگهاى رده معروف است ) که در آن عده اى کثیر از حافظان قرآن ( تا هفتاد نفر هم گفته اند ) کشته شدند , تکان عظیمى در جامعه نوپاى اسلامى ایجاد کرد. بـه پـیـشـنـهاد عمر , ابوبکر , خلیفه وقت پذیرفت که باید براى حفظ قرآن اقدام عاجل به جمع و تدوین آن کرد. بـراى ایـن کـار , زیـد بن ثابت را که از پرکارترین و جوان ترین کاتبان وحى و حافظ قرآن و داراى مصحفى اختصاصى بود , انتخاب کرد. شاید دلیل انتخاب زید با وجود جوانى اش , این بود که عرضه اخیر ( آخرین دوره و مقابله پیامبر (ص ) قرآن را با جبرئیل ) را کتابت کرده بود. زیـد هـمـه نـوشـته هاى پراکنده قرآنى را جمع کرد و هر آیه قرآنى را ولو آنکه دهها حافظ و دهها نوشته , مؤید و مطابق آن بود , با اخذ حداقل دو شاهد ( یکى از کتابت , یکى از حفظ ) مى پذیرفت . قرآن جمع و تدوین زید همچنان متشکل از صحیفه ها بود و بصورت مصحف نبود و سرانجام آن را در جعبه اى نهادند و کسى را مامور حفظ و نگهبانى آن کردند. این گردآورى , 14 ماه و حداکثر تا وفات ابوبکر در سال 13 هجرى طول کشید. این نسخه را طبق وصیت ابوبکر در اختیار عمر نهادند. پـس از عـمـر نـیز طبق وصیتش آن را در اختیار دخترش حفصه - همسر رسول اللّه (ص ) - قرار دادند. ج ) جمع در زمان عثمان . عثمان در سال 24 قمرى به خلافت رسید. در زمـان او بـا فـتـوحـات شگرف مسلمانان و رفتن آن به سرزمینهاى تازه گشوده , اختلافات و مشکلات بسیارى در قرائت کلمات قرآن پیش آمده بود. و این زنگ خطر تازه اى براى عثمان بود که کار ناتمام رسول اللّه (ص ) و دو نفر  پیش از خود را به سرانجام برساند و قرآن و جامعه اسلامى را از خطر پراکندگى برهاند. او انـجـمـنـى مـرکب از زید بن ثابت و سعید بن عاص و عبداللّه بن زبیر و عبدالرحمن بن حارث تشکیل داد. این هیات با همکارى دوازده نفر از قریش و انصار ( که حضرت على (ع )بر کار آنان به نوعى نظارت و اشراف داشت و آنان را به واضح و خوانا نوشتن تشویق مى فرمود - تاریخ قرآن , رامیار , 423 ) کار استنساخ نسخه نهایى را آغاز کردند. نخستین کارى که کردند این بود که تمام نوشته هاى زمان پیامبر (ص ) را گردآوردند. سپس نسخه کتابت زید در زمان ابوبکر را که نزد حفصه محفوظ بود , به امانت گرفتند. قـرار بـر ایـن بـود که هر وقت سه تن همکار زید با او در کتابت کلمه اى اختلاف یافتند , به لهجه قریش کتابت کنند. بـه ایـن تـرتیب کار تدوین متن نهایى , بر مبناى صحایف بازمانده از رسول اللّه (ص ) و نسخه هاى اخـتـصـاصـى از جـمله نسخه محفوظ نزد حفصه و نسخه خود زید , و با تکیه به حفظ حافظان و شهادت شاهدان , پیش رفت و مصحف امام یعنى مصحف نمونه و رسمى و نهایى که معروف به مـصـحـف عثمانى بود , در فاصله چهار پنج سال از سال 24 ق تا قبل از سال 30 هجرى , سرانجام یافت و از روى آن پنج یا شش نسخه عینا استنساخ شد. دو نـسـخـه در مـکه و مدینه نگه داشته شد و سه یا چهار نسخه دیگر همراه با یک حافظ قرآن که نقش معلم و راهنماى درست خوانى را داشت , به مراکز مهم جهان اسلام یعنى بصره , کوفه , شام و بحرین ارسال شد. سـپـس عـثـمان دستور داد تمام کتیبه ها و نوشته ها , استخوانها , پوستها , سنگهاى نازک سپید , چـرمها , حریرها و نظایر آن که آیات قرآنى بر آنها نوشته شده بود و صحابه براى تدوین متن نهایى تقدیم داشته بودند , با آب و سرکه جوشانده و محو شود. بعضى از محققان گفته اند که این آثار پراکنده را سوزاندند یا به نحو دیگرى محو کردند. تـا ریـشـه نزاع و اختلاف بکلى از میان برود و به اصطلاح توحید نص [ یگانه سازى متن نهایى ] حاصل گردد. و مردم را به اطاعت از همان یک نسخه نهایى [ مصحف امام - مصحف عثمانى ] فراخواند. ( تاریخ قرآن , رامیار , 407 - 431 ) , این مصحف با خط ابتدایى کوفى و فاقد نقطه بود , تا چه رسد به اعراب و نشانه هاى حرکت حروف . و در طى یک دو قرن بعد , مصاحفى که از روى آنها استنساخ شد به تدریج نقطه و نشان پیدا کرد. ( بـراى تفصیل بیشتر و اطلاع از کیفیت سایر نسخه هاى همزمان با مصحف امام از جمله مصحف مـنـسـوب بـه حـضـرت على (ع ) و ابن مسعود و سایر صحابه و دلایل درستى کار عثمان و تایید حـضـرت عـلـى (ع ) از عملکرد و پذیرفتن ائمه اطهار (ع ) همین مصحف عثمانى را نگاه کنید به مقاله تحریف ناپذیرى قرآن پیوست همین کتاب )