جمع و تدوین قرآن

جمع و تدوین قرآن

مراد از جمع و تدوین قرآن این است که چگونه وحى , بیست و سه ساله که به صورت 3 تا 5 آیه اى نازل مى شد , نهایتا به صورت مدون بین الدفتین و مصحف ( مانند کتاب امروزى ) درآمد. کـهـنـتـریـن مـنـبع این بخش مهم از سرگذشت یا تاریخ قرآن در احادیث اهل سنت و نیز تا حدودى احادیث شیعه است . چنانکه حاکم در مستدرک گفته است جمع و تدوین قرآن , سه مرحله دارد : الف ) زمان حضرت رسول (ص ) , ب ) زمان ابوبکر , ج ) زمان عثمان . الف ) زمان حضرت رسول (ص ) . در سـراسـر عصر نزول وحى و حیات پیامبر (ص ) , قرآن به صورت مکتوب ولى پراکنده بود یعنى صحیفه به صحیفه . و چنانکه اشاره شد با نوشت افزارهاى ابتدایى و بر روى چیزهایى نظیر تکه هاى چرم , استخوانهاى شـانـه و دنده گوسفند و شتر , چوب درخت خرما که پوست آن را کنده بودند , سنگهاى صاف و صیقلى و قطعاتى از حریر و اندکى نیز کاغذ نوشته شده بود. در این مرحله , مهم این بود که بسیارى از صحابه , قرآن را حفظ بودند. سوره هاى قرآن کامل بود و حتى نام داشت , اما تا پایان حیات رسول اللّه (ص ) مجموع بین الدفتین نبود. مهمترین عللى که پیامبر (ص ) را از جمع نهایى و کتاب ساختن قرآن باز مى داشت دو واقعیت بـود 1 ) باب وحى باز بود و در هر وهله از وحى آیاتى نازل مى شد که حضرت (ص ) به کاتبان وحى مى فرمود : این آیه یا آیات را در فلان سوره بین کدام آیه ها قرار دهید. 2 ) دیگر آنکه به گفته خطابى پیامبر (ص ) همواره در انتظار نسخ احتمالى بعضى از احکام قرآن یا نسخ تلاوت قسمتى از آن بود. ( ترجمه اتقان , 1/200 ). لذا تا وحى به پایان نمى رسید , امکان تدوین و مصحف سازى نبود. بعضى برآنند که مراد از جمع قرآن در عصر رسول اللّه (ص ) همان حفظ آن در دلها بوده است . ( تاریخ قرآن , رامیار , 211 ). جمع در زمان رسول اللّه (ص ) را اصطلاحا تالیف گویند. ( پیشین , 213 ).
در سـراسر ایام نزول وحى و کتابت قرآن , پیامبر اکرم (ص ) نظارت همه جانبه داشتند و نوشتن و خواندن و حفظ ( از بر کردن ) آن را تعلیم مى دادند یا تشویق مى کردند. در زمان حیات ایشان , سى و هفت نفر حافظ تمامى قرآن بودند ( پیشین , 255 ). تعداد کاتبان وحى در عصر پیامبر (ص ) - که گاه حافظ قرآن هم بوده اند - و کسانى که براى خود نسخه اى برمى گرفتند , به بیش از پنجاه نفر مى رسیده است . ( پیشین , 280 ). نـتیجه یک چنین همت و نهضت عظیمى این بود که قرآن به هنگام شهادت رسول اللّه (ص ) [ سال یـازدهـم هجرى ] به تمامى و چنانکه در آخرین عرضه [ دوره کردن پیامبر (ص ) قرآن را و عرضه داشـتن قرائت خود بر جبرئیل در هر سال یک بار و در سال شهادت دوبار ] تثبیت شده بود , تالیف و گردآورى شود. در این دوره بود که قرآن به معناى درست کلمه تالیف شد. ( پیشین , 281 , نیز ترجمه اتقان , 1/201 , 205 ). ب ) در زمان ابوبکر . رویـداد یمامه ( سرکوب ابوبکر شورشیان برگشته از اسلام از جمله متنبیان [ پیامبران دروغین ] را کـه بـه جـنـگهاى رده معروف است ) که در آن عده اى کثیر از حافظان قرآن ( تا هفتاد نفر هم گفته اند ) کشته شدند , تکان عظیمى در جامعه نوپاى اسلامى ایجاد کرد. بـه پـیـشـنـهاد عمر , ابوبکر , خلیفه وقت پذیرفت که باید براى حفظ قرآن اقدام عاجل به جمع و تدوین آن کرد. بـراى ایـن کـار , زیـد بن ثابت را که از پرکارترین و جوان ترین کاتبان وحى و حافظ قرآن و داراى مصحفى اختصاصى بود , انتخاب کرد. شاید دلیل انتخاب زید با وجود جوانى اش , این بود که عرضه اخیر ( آخرین دوره و مقابله پیامبر (ص ) قرآن را با جبرئیل ) را کتابت کرده بود. زیـد هـمـه نـوشـته هاى پراکنده قرآنى را جمع کرد و هر آیه قرآنى را ولو آنکه دهها حافظ و دهها نوشته , مؤید و مطابق آن بود , با اخذ حداقل دو شاهد ( یکى از کتابت , یکى از حفظ ) مى پذیرفت . قرآن جمع و تدوین زید همچنان متشکل از صحیفه ها بود و بصورت مصحف نبود و سرانجام آن را در جعبه اى نهادند و کسى را مامور حفظ و نگهبانى آن کردند. این گردآورى , 14 ماه و حداکثر تا وفات ابوبکر در سال 13 هجرى طول کشید. این نسخه را طبق وصیت ابوبکر در اختیار عمر نهادند. پـس از عـمـر نـیز طبق وصیتش آن را در اختیار دخترش حفصه - همسر رسول اللّه (ص ) - قرار دادند. ج ) جمع در زمان عثمان . عثمان در سال 24 قمرى به خلافت رسید. در زمـان او بـا فـتـوحـات شگرف مسلمانان و رفتن آن به سرزمینهاى تازه گشوده , اختلافات و مشکلات بسیارى در قرائت کلمات قرآن پیش آمده بود. و این زنگ خطر تازه اى براى عثمان بود که کار ناتمام رسول اللّه (ص ) و دو نفر  پیش از خود را به سرانجام برساند و قرآن و جامعه اسلامى را از خطر پراکندگى برهاند. او انـجـمـنـى مـرکب از زید بن ثابت و سعید بن عاص و عبداللّه بن زبیر و عبدالرحمن بن حارث تشکیل داد. این هیات با همکارى دوازده نفر از قریش و انصار ( که حضرت على (ع )بر کار آنان به نوعى نظارت و اشراف داشت و آنان را به واضح و خوانا نوشتن تشویق مى فرمود - تاریخ قرآن , رامیار , 423 ) کار استنساخ نسخه نهایى را آغاز کردند. نخستین کارى که کردند این بود که تمام نوشته هاى زمان پیامبر (ص ) را گردآوردند. سپس نسخه کتابت زید در زمان ابوبکر را که نزد حفصه محفوظ بود , به امانت گرفتند. قـرار بـر ایـن بـود که هر وقت سه تن همکار زید با او در کتابت کلمه اى اختلاف یافتند , به لهجه قریش کتابت کنند. بـه ایـن تـرتیب کار تدوین متن نهایى , بر مبناى صحایف بازمانده از رسول اللّه (ص ) و نسخه هاى اخـتـصـاصـى از جـمله نسخه محفوظ نزد حفصه و نسخه خود زید , و با تکیه به حفظ حافظان و شهادت شاهدان , پیش رفت و مصحف امام یعنى مصحف نمونه و رسمى و نهایى که معروف به مـصـحـف عثمانى بود , در فاصله چهار پنج سال از سال 24 ق تا قبل از سال 30 هجرى , سرانجام یافت و از روى آن پنج یا شش نسخه عینا استنساخ شد. دو نـسـخـه در مـکه و مدینه نگه داشته شد و سه یا چهار نسخه دیگر همراه با یک حافظ قرآن که نقش معلم و راهنماى درست خوانى را داشت , به مراکز مهم جهان اسلام یعنى بصره , کوفه , شام و بحرین ارسال شد. سـپـس عـثـمان دستور داد تمام کتیبه ها و نوشته ها , استخوانها , پوستها , سنگهاى نازک سپید , چـرمها , حریرها و نظایر آن که آیات قرآنى بر آنها نوشته شده بود و صحابه براى تدوین متن نهایى تقدیم داشته بودند , با آب و سرکه جوشانده و محو شود. بعضى از محققان گفته اند که این آثار پراکنده را سوزاندند یا به نحو دیگرى محو کردند. تـا ریـشـه نزاع و اختلاف بکلى از میان برود و به اصطلاح توحید نص [ یگانه سازى متن نهایى ] حاصل گردد. و مردم را به اطاعت از همان یک نسخه نهایى [ مصحف امام - مصحف عثمانى ] فراخواند. ( تاریخ قرآن , رامیار , 407 - 431 ) , این مصحف با خط ابتدایى کوفى و فاقد نقطه بود , تا چه رسد به اعراب و نشانه هاى حرکت حروف . و در طى یک دو قرن بعد , مصاحفى که از روى آنها استنساخ شد به تدریج نقطه و نشان پیدا کرد. ( بـراى تفصیل بیشتر و اطلاع از کیفیت سایر نسخه هاى همزمان با مصحف امام از جمله مصحف مـنـسـوب بـه حـضـرت على (ع ) و ابن مسعود و سایر صحابه و دلایل درستى کار عثمان و تایید حـضـرت عـلـى (ع ) از عملکرد و پذیرفتن ائمه اطهار (ع ) همین مصحف عثمانى را نگاه کنید به مقاله تحریف ناپذیرى قرآن پیوست همین کتاب )