وحى و کیفیت نزول قرآن

وحى و کیفیت نزول قرآن

الف ) وحى .
قـرآن مـجید به توسط فرشته وحى , جبرئیل از سوى خداوند و بر وفق آنچه در لوح محفوظ ثبت است , به عین الفاظ بر قلب [ قواى دراکه ] حضرت رسول (ص ) وحى یا نازل شده است . وحـى , پـدیـده اى اسـت واقعى و عینى و روحانى و عبارت است از ارسال پیام از سوى خداوند به پیامبران , و در مورد قرآن به حضرت خاتم الانبیاء (ص ). قرآن پژوه معاصر , استاد محمد هادى معرفت , در تعریف وحى نشده است : وحى پدیده اى است روحانى که در بعضى از مردم پدید مى آید که با آن به خصایص روحى , ممتاز مى گردند که آنان را سـزاوار اتصال به ملااعلى مى گرداند , و این یا با مکاشفه در باطن نفس است یا با شنیدن که گـیـرنـده وحـى احـسـاسـى ناگهانى را درمى یابد که از خارج وجودش بر او نازل مى گردد و برخاسته از ضمیر خود او نیست . و مى افزاید که وحى از مقوله ادراک وصف ناپذیر است و این پدیده روحانى را کسى که شایسته دریافت آن است درمى یابد. و جز او کسى نمى تواند ژرفناى آن را وصف کند , مگر آنکه به آثار و عوارضش از آن تعبیر کند. ( التمهید , 1/26 ) همو وحى را سه گونه مى داند. 1 ) بـه صـورت رؤیـاى صـادقـه 2 ) به وساطت جبرئیل 3 ) به صورت مباشر ( بدون واسطه ) که مخصوصا دو صورت اخیر بر حضرت رسول (ص ) فرود مى آمده است . و صورت اول در آغاز بعثت براى حضرت (ص ) پیش مى آمده است . شادروان رامیار براى وحى مراحل هفت گانه شمرده است ( تاریخ قرآن , 112 ). و فرق آن را با الهام باز نموده است ( پیشین , 145 به بعد ). شـادروان عـلامـه طـبـاطـبایى مى نویسد : آنچه از قرآن به دست مى آید این است که این کتاب آسمانى [ قرآن ] از راه وحى اى که به پیغمبر اکرم (ص ) شده به دست آمده , و وحى یک نوع تکلیم آسـمـانـى ( غـیـر مادى ) است که از راه حس و تفکر عقلى درک نمى شود , بلکه با درک و شعور دیـگـرى اسـت که گاهى در برخى از افراد به حسب خواست خدایى - پیدا مى شود , و دستورات غیبى یعنى نهان از حس و عقل را از وحى و تعلیم خدایى دریافت مى کند. عهده دارى این امر نیز نبوت نامیده مى شود. ( قـرآن در اسـلام , 107 ) همچنین : عقیده عمومى مسلمین - که البته ریشه آن همان ظواهر لـفـظى قرآن است - درباره وحى قرآن این است که قرآن مجید به لفظ خود سخن خداست که به وسـیله یکى از مقربین ملائکه که موجوداتى آسمانى هستند , به پیغمبر اکرم (ص ) فرستاده شده است . نام این ملک یا فرشته , جبرئیل و روح امین است . سخن خدا را تدریجا در مدت بیست و سه سال به پیغمبر اکرم (ص ) رسانیده و به موجب آن به آن حضرت ماموریت داده شده که لفظ آیات آن را بر مردم بخواند. ( پیشین , 90 ). بـه گـفته مرحوم رامیار , واقعیت وحى به انبیاء به تواتر تاریخى رسیده است و مورد تایید یاران و حتى دشمنان ایشان بوده است , ولو آنکه در تبیین و توجیه آن اختلاف نظر بسیار است . ( تاریخ قرآن , 133 ). در حـین نزول وحى به حضرت رسول (ص ) احوال سنگین گوناگونى دست مى داده است نظیر لـرزیدن , در هواى سرد عرق ریختن , به حالتى نزدیک به بیهوشى و بهت درآمدن , و گاه قبل از فرارسیدن وحى , صدایى مانند زنگ ( جرس ) مى شنیده است . بهترین و کاملترین توصیف از آغاز شدن وحى در سیره ابن هشام آمده است . ( ـ سیرت رسول اللّه , 1/205 به بعد , باب دوازدهم . ) پـس از انـقـضـاى هـر نوبت از وحى , حضرت رسول (ص ) الفاظ قرآن را که به نحوى روشن در خـاطـرش نـقش بسته بوده است , به یاد مى آورده و به کاتبان وحى که عده آنان را تا چهل نفر از صـحـابه با سواد ( از جمله خلفاى چهارگانه , ابى بن کعب , زید بن ثابت , طلحه , زبیر , سعد بن ابـى وقـاص ) یـاد کـرده انـد , امـلا مـى فـرمـوده انـد و آنان با نوشت افزارهاى بسیار ابتدایى آن را مـى نـوشته اند , و سپس با نظارت مستقیم حضرت (ص ) بر مردم مى خوانده اند و حافظان , حفظ مى کرده اند. ( درباره حافظان اولیه ـ تاریخ قرآن , رامیار , 247 به بعد ). ب ) نزول . نـزول قرآن مجید عبارت است از فرود آمدن وحى به تفاریق , از مصدر وحى ( خداوند ) به مهبط وحـى ( قـلـب حـضـرت رسول - ص - ) در طى مدت بیست و سه سال از لیلة القدر ( شبى از شبهاى فرد دهه آخر رمضان ) سال اول بعثت , تا اندکى پیش از وفات آن حضرت (ص ). در قرآن مجید , نزول وحى چون به خداوند نسبت داده شود , انزال و تنزیل نامیده مى شود. نخستین سوره اى که بر حضرت رسول (ص ) نازل شده است , سوره علق ( اقرا ) است . بـعضى گفته اند ابتدا فقط پنج آیه اول این سوره نازل شده است , بعضى از محققان هم برآنند که نخستین سوره کامل که نازل شده است , فاتحة الکتاب ( سوره حمد ) است . ( التمهید , 1/93 - 98 ). آخرین سوره اى که نازل شده است , سوره نصر است . بـعـضـى از قـرآن پـژوهان گفته اند که قرآن بتمامه در لیلة القدر به صورت جملة واحدة ( یکباره ) از لوح محفوظ به بیت العزة یا بیت المعمور ( در آسمان چهارم ) نازل شده , و سپس نجوما یا منجما یعنى بخش بخش و به تفاریق در طول مدت 23 سال به تفصیل نزول یافته است . ( بحارالانوار , 18/253 - 254 ). مـلا مـحسن فیض گفته اند مراد از این [ دو نحوه نزول ] نزول معناى قرآن به قلب پیامبر (ص ) اسـت ... سـپـس در طول بیست [ و سه ] سال , هر بار که جبرئیل بر او ظاهر شده و وحى آورده و الفاظ آن را بر حضرت مى خوانده است , بخش بخش از باطن قلب او به ظاهر زبانش نزول مى یافته است . ( مقدمه نهم از تفسیر صافى ). عـلامه طباطبایى هم بر آن است که حقیقت قرآن , یعنى کتاب مبین در یک شب ( لیلة القدر ) بر قـلـب رسـول خدا (ص ) نازل شده و سپس همین قرآن بعد از آنکه تفصیل یافت , تدریجا در طى مدت دعوت نبوى , نزول یافته است . ( المیزان , ذیل تفسیر آیه 185 بقره . ) نزول تدریجى قرآن , نظر به چند علت یا حکمت داشته است . 1 ) رخ دادن پیشامدهایى که دستورى و حیانى یا الهى مى طلبید , 2 ) کسانى پرسشى داشتند که جواب اقتضا مى کرد , 3 ) تشریع حکمى در موقع مناسب و معین لازم مى نمود. 4 ) پایدار ساختن پیامبر ( فرقان آیه 32 ) , 5 ) ایجاد روحیه ثبات قدم در مؤمنان و مجال دادن به کـافران یا تازه ایمان آوردگان تا براى ترک عقاید باطله و عادات رذیله و ایجاد عقاید و عبادات و آداب درست به جاى آن ; همچنین سیر از نرمش و مماشات با کفار به جهاد با آنان . ( تاریخ قرآن , رامیار , 200 - 204 ). نزول قرآن مجید , چند آیه به چند آیه بوده است که تعداد این آیات را 3 تا 5 گفته اند. ( پیشین , 201