مراد از جمع و تدوین قرآن این است که چگونه وحى , بیست و سه ساله که به صورت 3تا 5 آیه اى نازل مى شد , نهایتا به صورت مدون بین الدفتین و مصحف ( مانند کتابامروزى ) درآمد. کـهـنـتـریـن مـنـبع این بخش مهم از سرگذشت یا تاریخ قرآن دراحادیث اهل سنت و نیز تا حدودى احادیث شیعه است . چنانکه حاکم در مستدرک گفته استجمع و تدوین قرآن , سه مرحله دارد : الف ) زمان حضرت رسول (ص ) , ب ) زمان ابوبکر , ج ) زمان عثمان . الف ) زمان حضرت رسول (ص ) . در سـراسـر عصر نزول وحى و حیاتپیامبر (ص ) , قرآن به صورت مکتوب ولى پراکنده بود یعنى صحیفه به صحیفه . و چنانکهاشاره شد با نوشت افزارهاى ابتدایى و بر روى چیزهایى نظیر تکه هاى چرم , استخوانهاىشـانـه و دنده گوسفند و شتر , چوب درخت خرما که پوست آن را کنده بودند , سنگهاى صافو صیقلى و قطعاتى از حریر و اندکى نیز کاغذ نوشته شده بود. در این مرحله , مهم اینبود که بسیارى از صحابه , قرآن را حفظ بودند. سوره هاى قرآن کامل بود و حتى نامداشت , اما تا پایان حیات رسول اللّه (ص ) مجموع بین الدفتین نبود. مهمترین عللى کهپیامبر (ص ) را از جمع نهایى و کتاب ساختن قرآن باز مى داشت دو واقعیت بـود 1 ) بابوحى باز بود و در هر وهله از وحى آیاتى نازل مى شد که حضرت (ص ) به کاتبان وحى مىفرمود : این آیه یا آیات را در فلان سوره بین کدام آیه ها قرار دهید. 2 ) دیگر آنکهبه گفته خطابى پیامبر (ص ) همواره در انتظار نسخ احتمالى بعضى از احکام قرآن یا نسختلاوت قسمتى از آن بود. ( ترجمه اتقان , 1/200 ). لذا تا وحى به پایان نمى رسید , امکان تدوین و مصحف سازى نبود. بعضى برآنند که مراد از جمع قرآن در عصر رسول اللّه (ص ) همان حفظ آن در دلها بوده است . ( تاریخ قرآن , رامیار , 211 ). جمع در زمانرسول اللّه (ص ) را اصطلاحا تالیف گویند. ( پیشین , 213 ). در سـراسر ایام نزولوحى و کتابت قرآن , پیامبر اکرم (ص ) نظارت همه جانبه داشتند و نوشتن و خواندن وحفظ ( از بر کردن ) آن را تعلیم مى دادند یا تشویق مى کردند. در زمان حیات ایشان , سى و هفت نفر حافظ تمامى قرآن بودند ( پیشین , 255 ). تعداد کاتبان وحى در عصرپیامبر (ص ) - که گاه حافظ قرآن هم بوده اند - و کسانى که براى خود نسخه اى برمىگرفتند , به بیش از پنجاه نفر مى رسیده است . ( پیشین , 280 ). نـتیجه یک چنین همتو نهضت عظیمى این بود که قرآن به هنگام شهادت رسول اللّه (ص ) [ سال یـازدهـم هجرى ] به تمامى و چنانکه در آخرین عرضه [ دوره کردن پیامبر (ص ) قرآن را و عرضه داشـتنقرائت خود بر جبرئیل در هر سال یک بار و در سال شهادت دوبار ] تثبیت شده بود , تالیف و گردآورى شود. در این دوره بود که قرآن به معناى درست کلمه تالیف شد. ( پیشین , 281 , نیز ترجمه اتقان , 1/201 , 205 ). ب ) در زمان ابوبکر . رویـدادیمامه ( سرکوب ابوبکر شورشیان برگشته از اسلام از جمله متنبیان [ پیامبران دروغین ] را کـه بـه جـنـگهاى رده معروف است ) که در آن عده اى کثیر از حافظان قرآن ( تاهفتاد نفر هم گفته اند ) کشته شدند , تکان عظیمى در جامعه نوپاى اسلامى ایجاد کرد. بـه پـیـشـنـهاد عمر , ابوبکر , خلیفه وقت پذیرفت که باید براى حفظ قرآن اقدام عاجلبه جمع و تدوین آن کرد. بـراى ایـن کـار , زیـد بن ثابت را که از پرکارترین و جوانترین کاتبان وحى و حافظ قرآن و داراى مصحفى اختصاصى بود , انتخاب کرد. شاید دلیلانتخاب زید با وجود جوانى اش , این بود که عرضه اخیر ( آخرین دوره و مقابله پیامبر (ص ) قرآن را با جبرئیل ) را کتابت کرده بود. زیـد هـمـه نـوشـته هاى پراکنده قرآنىرا جمع کرد و هر آیه قرآنى را ولو آنکه دهها حافظ و دهها نوشته , مؤید و مطابق آنبود , با اخذ حداقل دو شاهد ( یکى از کتابت , یکى از حفظ ) مى پذیرفت . قرآن جمع وتدوین زید همچنان متشکل از صحیفه ها بود و بصورت مصحف نبود و سرانجام آن را در جعبهاى نهادند و کسى را مامور حفظ و نگهبانى آن کردند. این گردآورى , 14 ماه و حداکثرتا وفات ابوبکر در سال 13 هجرى طول کشید. این نسخه را طبق وصیت ابوبکر در اختیارعمر نهادند. پـس از عـمـر نـیز طبق وصیتش آن را در اختیار دخترش حفصه - همسر رسولاللّه (ص ) - قرار دادند. ج ) جمع در زمان عثمان . عثمان در سال 24 قمرى به خلافترسید. در زمـان او بـا فـتـوحـات شگرف مسلمانان و رفتن آن به سرزمینهاى تازه گشوده , اختلافات و مشکلات بسیارى در قرائت کلمات قرآن پیش آمده بود. و این زنگ خطر تازهاى براى عثمان بود که کار ناتمام رسول اللّه (ص ) و دو نفر پیش از خود را بهسرانجام برساند و قرآن و جامعه اسلامى را از خطر پراکندگى برهاند. او انـجـمـنـىمـرکب از زید بن ثابت و سعید بن عاص و عبداللّه بن زبیر و عبدالرحمن بن حارث تشکیلداد. این هیات با همکارى دوازده نفر از قریش و انصار ( که حضرت على (ع )بر کار آنانبه نوعى نظارت و اشراف داشت و آنان را به واضح و خوانا نوشتن تشویق مى فرمود - تاریخ قرآن , رامیار , 423 ) کار استنساخ نسخه نهایى را آغاز کردند. نخستین کارى کهکردند این بود که تمام نوشته هاى زمان پیامبر (ص ) را گردآوردند. سپس نسخه کتابتزید در زمان ابوبکر را که نزد حفصه محفوظ بود , به امانت گرفتند. قـرار بـر ایـنبـود که هر وقت سه تن همکار زید با او در کتابت کلمه اى اختلاف یافتند , به لهجهقریش کتابت کنند. بـه ایـن تـرتیب کار تدوین متن نهایى , بر مبناى صحایف بازماندهاز رسول اللّه (ص ) و نسخه هاى اخـتـصـاصـى از جـمله نسخه محفوظ نزد حفصه و نسخهخود زید , و با تکیه به حفظ حافظان و شهادت شاهدان , پیش رفت و مصحف امام یعنى مصحفنمونه و رسمى و نهایى که معروف به مـصـحـف عثمانى بود , در فاصله چهار پنج سال ازسال 24 ق تا قبل از سال 30 هجرى , سرانجام یافت و از روى آن پنج یا شش نسخه عینااستنساخ شد. دو نـسـخـه در مـکه و مدینه نگه داشته شد و سه یا چهار نسخه دیگر همراهبا یک حافظ قرآن که نقش معلم و راهنماى درست خوانى را داشت , به مراکز مهم جهاناسلام یعنى بصره , کوفه , شام و بحرین ارسال شد. سـپـس عـثـمان دستور داد تمامکتیبه ها و نوشته ها , استخوانها , پوستها , سنگهاى نازک سپید , چـرمها , حریرها ونظایر آن که آیات قرآنى بر آنها نوشته شده بود و صحابه براى تدوین متن نهایى تقدیمداشته بودند , با آب و سرکه جوشانده و محو شود. بعضى از محققان گفته اند که اینآثار پراکنده را سوزاندند یا به نحو دیگرى محو کردند. تـا ریـشـه نزاع و اختلافبکلى از میان برود و به اصطلاح توحید نص [ یگانه سازى متن نهایى ] حاصل گردد. ومردم را به اطاعت از همان یک نسخه نهایى [ مصحف امام - مصحف عثمانى ] فراخواند. ( تاریخ قرآن , رامیار , 407 - 431 ) , این مصحف با خط ابتدایى کوفى و فاقد نقطه بود , تا چه رسد به اعراب و نشانه هاى حرکت حروف . و در طى یک دو قرن بعد , مصاحفى کهاز روى آنها استنساخ شد به تدریج نقطه و نشان پیدا کرد. ( بـراى تفصیل بیشتر واطلاع از کیفیت سایر نسخه هاى همزمان با مصحف امام از جمله مصحف مـنـسـوب بـهحـضـرت على (ع ) و ابن مسعود و سایر صحابه و دلایل درستى کار عثمان و تایید حـضـرتعـلـى (ع ) از عملکرد و پذیرفتن ائمه اطهار (ع ) همین مصحف عثمانى را نگاه کنید بهمقاله تحریف ناپذیرى قرآن پیوست همین کتاب )
خبرنگار
چهارشنبه 5 بهمنماه سال 1384 ساعت 06:03 ب.ظ